Uyumsuzluk kuramı bağlamında "yaşlı bilge adam" ve "oyuncu"nun işlevleri: Nasreddin Hoca neden komiktir?

Abstract

Bu çalışma Nasreddin Hoca’nın neden komik olduğu sorusuna onun zaman içerisinde değişen maskelerini göz önünde bulundurarak cevap aramaktadır. Bu bağlamda Nasreddin Hoca, Carl Gustav Jung’un “oyunbaz” (trickster) ve “yaşlı bilge adam” arketiplerine göre değerlendirilerek, onun çok katmanlı yapısı analiz edilmeye çalışılmaktadır. Nitekim genellikle ve sadece bilgeliği vurgulanarak takdim edilen Nasreddin Hoca’nın oyunbaz (trickster) yönünün ortaya konması, onun kişiliğindeki çok katmanlı yapıyı da gözler önüne serecektir. Nasreddin Hoca’nın fıkralarda yer alan kavuğu, uzun ak sakalı, imam cübbesi, bilgece sözleri ve akıllı cevapları onun bir otorite figürü, bir yol gösterici olarak belirmesini sağlamaktadır. Öte yandan bu özelliklerinin aksine Nasreddin Hoca’nın kimi fıkralarda sosyal konumuna uygun olmayan davranışlar sergilediği görülmektedir. Bu davranışları Jung’un “oyunbaz” arketipiyle okunduğunda onun hem yaratıcı hem yıkıcı, hem verici hem reddedici, hem aldatan ve hem de aldatılan bir insanı temsil ettiği sonucu çıkartılabilir. Bu yazıda çok katmanlı bu yapıdan yola çıkılarak Nasreddin Hoca fıkralarında beliren komik durumun “uyumsuzluk” ilkesince değerlendirilmesine çalışılacaktır. Uyumsuzluğun nedeni, Nasreddin Hoca’nın temsil ettiği ‘hoca’ kimliği ile davranışları ve sözleri arasındaki zıtlıktır. Komik olanın ortaya çıkışı, “yaşlı bilge adam” dan beklenen davranışların aslında onun diğer yüzü olan “oyunbaz” (trickster) tarafından karşılanmamasıyla sağlanılır. Sosyal konumu ile davranışları ve sözleri arasındaki bu uyumsuzluk, Nasreddin Hoca fıkralarının belli başlı özelliklerinden birini oluşturur.

This article seeks the answer the question why Nasreddin Hoca is funny on the ground that his masks which are changing in time. Nasreddin Hoca is evaluated according to the “trickster” and “old wise man” archetypes of Carl Gustav Jung and his multi-stratum structure is analyzed. Introducing the trickster side of Nasreddin Hoca, who is represented with being generally and only underlined his wisdom, is to reveal his multi-stratum structure in his personality. The white turban, Nasreddin Hoca’s long white beard, robe, wisely words and clever answers appearing in his jokes enables him to be as a figure of authority and a pathfinder. On the other hand, contrary to these peculiarities, it is seen that attitudes of Nasreddin Hoca do not fit his social status. If these behaviors is read by the Jung’s trickster archetype, it may be concluded the fact that he is representing a person both creative and destructor or both giver and negatory or both cheater and deceived. In this article, the funny case appearing in the jokes of Nasreddin Hoca is to be analyzed according to the noncompliance on the basis of the multi-stratum structure. The reason of the noncompliance is the contrast between the “Hoca” identity represented by Nasreddin Hoca and his behaviors and utterances. Appearing the funny is the result of the fact that the behaviors expected from “old wise man” are not met by his other face, the trickster. This discord between his social status and behaviours and speeches is the main peculiarity of the jokes of Nasreddin Hoca.