Fesli maymunlar: son dönem Osmanlı’dan Erken Cumhuriyet’e evrim edebiyatı ve edebiyatın evrimi (1894-1934)

Abstract

Bu tez, 1894-1934 yılları arasında evrimi konu edinmiş kurmaca metinlere odaklanmaktadır. Kırk sene zarfında yazılmış toplamda beş ana metin üzerinden Osmanlı modernleşmesini tekâmül, terakki, taklit kavramları ve insan-hayvan, insan-maymun ikilikleriyle -aynı zamanda bu ikilikleri sorunsallaştırarak- yeniden düşünmeyi amaçlamaktadır. Her biri tezin bir bölümünü oluşturacak Bir Acibe-i Saydiye (1894), Goriller İçinde (1898), Tekâmül (1898), Maymun’un Defteri (1922) ve İnsan Önce Maymun muydu? (1934) metinlerinin çıkış noktası olan evrim fikirleri ve maymun temsillerine hayvan çalışmaları alanında sorulan sorular ve yürütülen tartışmalarla yaklaşarak, insan-merkezli olmayan Osmanlı edebiyatının imkânları sorgulanmaktadır. Bu çalışma, evrimini tamamlayarak insanlığa erişebilmiş Avrupalı ve Amerikalı karakterler karşısında kendisini oluş hâlindeki bir ara form olarak tahayyül eden, maymun bedeni ve zihniyetine hapsolduğunu hisseden karakterlerden güç alarak Gayatri Spivak'ın meşhur sorusunu "Maymun konuşabilir mi?" şeklinde yeniden sormaktadır. Kongo’da goril avına çıkmış beyaz adamın karşısında bedenen gorilleşen yerlileri, Paris hayvanat bahçesindeki bir goril kafesine hapsolduğunda gorillerle iletişim kurmayı becerebilen Osmanlı münevverini, beyaz Amerikan ırkının tekâmülü için damızlık erkek olarak kullanılan ve kendisini Darwinci panteist bir maymun olarak gören Osmanlı erkeklerinin pişmanlıklarını maduniyet ve hayvan kuramları ile birlikte okumaya çalışmaktadır. Tezin temel argümanlarından ilki, dönemin gazetelerinde hararetli tartışmalara yol açmış Darwinci evrim fikrinin kurmaca alanda da kendini gösterdiği ve bu fikri savunmak veya eleştirmek amacıyla yazılan metinlerin “evrim/tekâmül edebiyatı” başlığı altında fennî edebiyatın bir uzamı olarak sınıflandırmaya açık olduğudur. Bir ikincil argüman, evrim ve devrim arasında gelgitlere maruz kalmış Osmanlı ve Cumhuriyet edebiyatlarının, Darwinci edebiyat evrimi teorisi taslağı sunan Franco Moretti'nin doğal seçilim, adaptasyon, türsel çeşitlilik gibi terimleriyle birlikte okunabileceğidir. Böylelikle bu tez hem edebiyat tarihini hem de bu edebiyatı oluşturan metinleri maymundan insana, doğadan kültüre, gelenekselden moderne evrimleşme fikri üzerinden incelemeye açmaktadır.

Based on five fictional texts written over the course of forty years, i.e., Bir Acibe-i Saydiye (1894), Goriller İçinde (1898), Tekâmül (1898), Maymun’un Defteri (1922) ve İnsan Önce Maymun muydu? (1934), this study proposes to reconceptualize Ottoman modernization through evolutionary concepts such as tekâmül, terakkî, and taklit. It also offers to rethink this process in relation to and beyond dichotomies of human vs. animal or human vs. ape. Furthermore, this study pursues the possibility of a non-anthropocentric reading of the Ottoman literature through discussions on evolutionary ideas and ape representations by animal studies. With reference to the fictional Ottoman characters who envision themselves as intermediate species stuck in the ape body and mind in comparison to their European and American counterparts who have reached humanity by completing their evolution, this thesis rephrases Gayatri Spivak’s famous question and asks: “Can the monkey speak?" Through the lens of subaltern and animal theories, it aims to interpret the characters such as Congolese natives who transform into gorillas in front of white men who went on a gorilla hunt, the Ottoman intellectual who developed the ability to communicate with gorillas when imprisoned in a cage in the Paris Zoo, the Ottoman guy who was used for breeding the perfect American race or the one that sees himself as a Darwinian pantheist ape. One of the main arguments of the thesis is that the Darwinian idea of evolution -which caused heated debates in the newspapers of the period- also manifested itself in the field of fiction and that the texts written to defend or criticize this idea can be categorized as evolution literature under science fiction. Another argument is that Ottoman and early Republican literature, which have been subjected to the ebb and flow of evolution and revolution, can be read in conjunction with Franco Moretti's terminology such as natural selection, adaptation, and species diversity, who presented a sketch of the Darwinian theory of literary evolution. Thus, this thesis opens the door to study both the history of literature and the texts that make up this literature in connection with the idea of evolution from apes to humans, from nature to culture, and from traditional to modern.