Sözlü edebiyattan tanzimat romanına giderken ‘anlatı’, ‘anlatıcı’ ve ‘aşk olgusu’nun dönüşümü

Tanzimat’la birlikte ortaya çıkan Batılılaşma sendromları, toplumun her katmanında kendini gösterirken edebiyat, bu sendromla başa çıkmada işlevsel bir rol üstlenir. Anlatı’nın sözel düzlemden yazılı anlatıma geçtiği bu dönemde, Tanzimat romanı didaktik oluşuyla ön plana çıkar. Bu bağlamda, oluşum sürecinde teknik açıdan zayıflığına dikkat çekilen roman türüne, daha çok döneminin sosyo-psikolojik yapısına kaynaklık etmesi bakımından değer atfedilir. Roman türü, halk hikâyeciliğinin gelişim çizgisi dåhilinde ele alındığında ise; teknik zayıflık olarak vurgulanan hususlar, halk hikâyeciliğine özgü birer özellik olarak belirir. Hikâye anlatıcısının içgüdüsüyle hareket eden roman yazarı, okurundan ziyade “dinleyici”sine hitap etmektedir. Ahmet Mithat Efendi, Şemsedin Sami ve Namık Kemal gibi ilk dönem Tanzimat yazarları birer romancı olarak değil de; “hikâye anlatıcısı” olarak belirirler. Ayrıca ilk dönem romanlarında konu edinilen “aşk”ın da halk hikâye geleneğindeki motiflerle anlatıldığı görülmektedir. Tanzimat romanı türsel olarak batılı roman ekolüne dayanırken meselelere bakış açısı ve üstlendiği toplumsal işlev ile halk hikâye anlatı geleneğinin devamında yer alır; gerek anlatıcının tutumu, gerekse ele alınan halk edebiyatı motifleri bunu ispatlar niteliktedir. Bu bağlamda temel sorunun halk hikâyesi geleneğine göre davranan romancının /anlatıcının Batılı roman ölçütlerine göre değerlendirilmesi olduğunu söylemek mümkündür.

While syndromes of Westernization that emerged with Tanzimat manifest themselves through different aspects of society, literature takes up a functional role in coping with these syndromes. During this period in which the literary paradigm shift from “the oral” to “the written” took place, Tanzimat,s novel stands out with its didactic style. In this context, on one hand, Tanzimat,s novel is rather evaluated as a source to reveal the socio-psychological structure of the era, given that it suffers from certain weaknesses regarding the genre. On the other hand, when judged as succeeding traditional folk storytelling, aspects that are taken to be “technical weaknesses” of Tanzimat,s novel appear as features belonging to this storytelling tradition. The author acting with an instinct that is similar to the storyteller’s, addresses not the readers but the “audience who listens”. Authors in the early Tanzimat period such as Ahmet Mithat Efendi, Şemseddin Sami and Namık Kemal seem to be storytellers, rather than novel writers. Besides, the way that “love”, frequently was the theme in early Tanzimat novels, is literarily expressed by use of motives seeming to belong to the folk storytelling tradition. Tanzimat,s novel, even though it owes its genre-related aspects to the Western novel, the social function it takes up tends to succeed the stance observed in folk storytelling tradition. Not only the narrator’s attitude, but also the use of motives from folk literature could serve as pointing to the nature of such a transformation. The fundamental problem, then, seems to be evaluating the status of the narrator/novel writer, who reveals a literary character that is shaped by folk storytelling tradition, with respect to the Western standards attributed to novel.