Bektaşî fıkralarının "uyumsuzluk kuramı" bağlamında incelenmesi

Abstract

Kısa, nükteli hikâyecik anlamına gelen ve insanlar üzerinde gülme etkisi gösteren türlerden biri fıkradır. Fıkralar kısa ve özlü yazılar olmalarına rağmen geniş bir inceleme alanına konu olmuştur. “Gülme” ve “mizah” da bu inceleme alanlarından biridir. Bu çalışmada, temel gülme kuramlarından biri olan Uyumsuzluk Kuramı, Bektaşî fıkralarına uygulanmıştır. Bektaşî fıkralarında gülmeye neden olan zıtlık ve aykırılıklara neyin sebep olduğu sorusuna Uyumsuzluk Kuramı vasıtasıyla cevap aranmış ve bazı sonuçlara ulaşılmıştır. Uyumsuzluk Kuramının temeli insanların beklentilerine uymayan bir durum karşısında verdiği tepkiye dayanır. Bektaşî fıkralarında gülmeye neden olan temel nokta umulan ve bulunan arasındaki uyumsuzluktur. Bektaşî fıkralarındaki Bektaşî tipi Türk şehir kültürünün yarattığı bir tiptir. Toplum, eleştirmek istediği, beğenmediği fakat söyleyemediği şeyleri bu tip üzerinden dile getirir. Bektaşî tipinin toplumda var olan genel ahlak kurallarına karşı çıkışı ve bu kurallara uygun hareket etmeyişi çatışma yaratır. Bektaşî fıkralarındaki bu uyumsuzluk ve karşıtlıkların, insanların gülme mekanizmasını harekete geçirdiği saptanmıştır. Zaten Bektaşî tipi Allah’la senli benli konuşması, dini kendine göre algılaması ve yorumlaması, giyinişi, yaşayışı kısacası her şeyiyle başlı başına bir uyumsuzluk kaynağıdır. Uyumsuzluk Kuramında da temel olan insanların fıkranın sonunda beklediği sonuca varması değil bunun tam tersine hiç beklemediği, sürpriz bir sonla karşılaşmasıdır. Sürpriz son okuyucunun/dinleyicinin algısında beklenmedik bir değişikliğe yol açar ve onun gülmesini sağlar. One of the types which means a short humoristic story and makes people laugh is the joke. Even though jokes are short and simple writings, they are the subject of a wide analysis area. “Laughter” and “humor” are one of these analysis areas. One of the basic theories of comedy, the incongruity theory was applied in the jokes of Bektashi. An answer to the question what is the reason of contrast and contradiction that causes humor in Bektashi jokes is seeked with the incongruity theory and it is reached to some results. The incongruity theory is based on the reaction of people against a situation which does not meet their expectations. The essential point causing humor in Bektashi jokes is the incongruity between the expected and encountered situation. The Bektashi character in Bektashi jokes was created by Turkish city culture. By means of this character, the society express what it wants to criticize, does not like but could not say. The opposition of Bektashi character to the existing public decencies and violation of these norms create a conflict. It has been found that this incongruity and contrast in Bektashi jokes stimulate the humor mechanism of people. Bektashi characters of themselves are incongruity sources because they commune with the God, perceive and interpret the religion in their own way and have a different mode of dressing, lifestyle, etc. The basis of incongruity theory is that people encounter with an unexpected and surprise end, not that they reach an expected result at the end of the story. A surprise end leads to an unexpected change in the perception of the reader/listener and to his laughter.